Osmanlı Devletinde Hukukun Üstünlüğü ve Hukuka Saygı

[Osman]

Özellikle yükselme devrinde, Osmanlı Padişahlarının hukuka karşı duydukları saygıları ve adaleti icradaki titiz-likleri, inkâr edilemez tarihî bir hakikattır. Bir devlet, kuv-vet kanunda olduğu müddetçe ayakta durur; aksi tak-dirde yani kanunun kuvvette olması durumunda, devlet, kudret ve kuvvetini kaybeder. Günümüzde "hukuk dev-leti" diye dillerde dolaşan bu mananın, tarihin altın say-faları içinde müslüman atalarımızda tezâhür ettiği bir gerçektir. Elbetteki bu hal, hukuk ve ilim adamlarının şahsiyetiyle de doğru orantılı olan bir meseledir. Konuyu daha iyi takdim edebilmek için yaşanmış olay-lardan birini burada zikretmek istiyoruz:

Zaman, Kanunî Sultan Süleyman'ın zamanıdır. İlmin izzeti ve hakkın hatırının hiçbir hatıra feda edilmemesiyle alakalı bir hâdise yaşanmaktadır. Hâdisenin kahraman-ları, zamanın Osmanlı Şeyhülİslâmı Ebüssuud ile Osmanlı padişahı Kanunî Sultan Süleyman'dır. Hâdiseye sebep olanlar ise, Ayasofya Vakıflarına bağlı dükkanların kiracılarıdırlar. İslâm hukukunda, vakıf malların kira be-delleri, her sene yeniden ayarlanır ve düşük olan kira bedelleri râyiç kira bedeli yani ecr-i misil seviyesine yük-seltilir. Mesela, vakfa ait bir dükkânı 10.000 akçeye kira-layan A, bir sene sonra, eğer dükkânın râyiç kira bedeli (ki buna ecr-i misil denir) 11.000 akçeye yükselirse, ya bu kirayı vermeyi kabul edecektir ya da bu bedeli verene dükkân yeniden kiralanacaktır. İşte Ayasofya Vakıflarına ait dükkânların kira bedelleri, kısmen de olsa yük-selmiştir. Kiracılar ise, mütevelliler yoluyla Padişah'a mü-racaat ederek, "vakıf dükkânların mevcut gelirinin gider-lere fazlasıyla yettiğini, yani vakfın zengin olması hase-biyle kira bedelini arttırmaya ihtiyaç bulunmadığını ve de kendileri de müslüman oldukları ve muhtaç oldukları için, vakfın malını az da olsa kendilerinin yemesinin za-rarı olmayacağını" arzederler. Padişah da, hem vakıf mallarının gelirinin fazlalığından dolayı ve hem de ki-racıların sızlanmalarını nazara alarak, vakıf malların kira bedellerinin bu senelik arttırılmaması için ferman vermiştir. Fermanı, uygulamacı kadılara tamim edilmek üzere kiracılar ve mütevelliler, Şeyhülİslâm Ebüssuud'a getirince, Ebüssuud, fermanı okumuş ve hukuka aykırı olan bu fermanı şiddetle reddederek şu tarihî cevabı vermiştir:

"Padişah fermanıyla kira bedellerinin olduğu gibi bırakılması olmaz. Zira Parişahın emriyle nâ-meşrû' olan şey meşrû' olmaz; haram olan nesne helâl olmak yokdur. Bu hususlarda emr-i şer'-i şerif budur. Bir türlü dahi değildir. Şer'i hükümlere vâkıf iken onları ketmetmek, Kur'an'daki bir âyetin tehdidine maruz kalmaktır."